فروشگاه های زنجیره ای در جهان و ایران

سابقه فروشگاه های زنجیره ای در جهان

تاریخچه تاسیس فروشگاه های بزرگ به قرن هجدهم میلادی برمی گردد. در واقع اولین فروشگاه بزرگ و چندمنظوره در سال ۱۷۹۲ توسط هنری وارتون اسمیت در لندن پایه گذاری شد. پس از آن در سال ۱۸۵۲ بازرگانی به نام آریستید بوسکیو یک واحد خرده فروشی بزرگ را به نام بن مارشه، برای فروش اجناس خرازی و پارچه، راه اندازی کرد. در سال ۱۸۷۹ میلادی نیز اولین فروشگاه عرضه اقلام متنوع (نسل اول سوپرمارکت های امروزی) توسط شخصی به نام وولورث در نیویورک گشایش یافت. پس از آن در سال ۱۹۲۲ یعنی ۷۰ سال بعد در امریکا، اولین فروشگاه زنجیره ای به نام پاسیفیک آتلانتیک یا A&P راه اندازی شد. روند تاسیس و توسعه فروشگاه های زنجیره ای در امریکا به تدریج آن چنان سرعت گرفت که در سال ۱۹۲۹، در حدود ۲۲ درصد از کل خرده فروشی در کشور آمریکا، توسط فروشگاه های زنجیره ای انجام می شد. در سال ۱۹۹۷ بیش از ۶۰ درصد خرده فروشی در آمریکا به وسیله فروشگاه های زنجیره ای انجام پذیرفته که این روند رو به افزایش است.
دلیل اصلی استقبال مشتریان از فروشگاه های زنجیره ای، تنوع زیاد کالا و یا خدمات آنها نبود، بلکه قیمت های نسبتا پایین کالاها در این فروشگاه ها موجب استقبال مصرف کنندگان شده بود؛ به همین دلیل فروشگاه های زنجیره ای برای حفظ مزیت رقابتی خود یعنی قیمت پایین کالا و خدمات، اقدام به ایجاد انبارها و شبکه های توزیع و واحدهای بسته بندی نمودند تا بدین وسیله با یکپارچگی زنجیره تأمین کالا، توان کاهش هزینه ها و افزایش قدرت رقابت در قیمت را داشته باشند. از عوامل دیگری که باعث موفقیت فروشگاه های زنجیره ای در دنیا شد، امکان گردش خریداران در فروشگاه و خرید کالاها با دیدن و انتخاب (اصطلاحا به روش self-service) انتخاب مکان های مناسب و پر رفت و آمد برای ساخت فروشگاه و عدم تمایز بین خریداران که موجب استقبال اقشار پایین جامعه گردید را می توان نام برد.

فروشگاه های زنجیره ای در ایران

پس از گذشت ۳۰ سال از تاسیس A&P، این روند به ایران رسید و اولین فروشگاه زنجیره ای ایران، یعنی فروشگاه های تعاونی مصرف سپه، در سال ۱۳۲۸ پایه گذاری شد. سابقه این فروشگاه باعث شده که هنوز برخی از مردم، فروشگاه های زنجیره ای را با عنوان فروشگاه سپه خطاب کنند! این فروشگاه ها در واقع تعاونی هایی بودند که در ازای بن کالا، عمدتا کالاهای خوراکی را با هزینه ناچیزی به مشتریان عرضه می کردند، اما به دلیل وجود مشکلات فراوان در بخش توزیع کالاها که بیشتر ناشی از وضعیت نابسامان اقتصادی و ساختار نامناسب نظام توزیع سنتی بود، این فروشگاه ها نتوانستند کمک شایانی به وضعیت توزیع کالا در ایران داشته باشند.
تا آن زمان دولت به صورت مستقیم در بخش احداث فروشگاه های زنجیره ای وارد نشده بود و فروشگاه های موجود، به ارگان ها و سازمان های مختلفی مربوط می شدند که بیشتر برای خدمت رسانی به کارکنان همان ارگان و نهاد احداث شده بودند؛ فروشگاه اتکا و قدس (مربوط به نیروهای مسلح و بنیاد مستضعفین) که در سالهای ۱۳۳۴ و ۱۳۵۲ احداث شدند، از این دست موارد هستند.

بالاخره نابسامانی در نظام توزیع کالا، دولت را بر آن داشت تا با تاسیس فروشگاه های نوین زنجیره ای از آشفتگی در بازار جلوگیری کند. در سال ۱۳۷۱ موضوع ایجاد شبکه فروشگاه های زنجیره ای برای اصلاح ساختار توزیع کالا در سطح خرده فروشی مطرح شد و در این جریان نوین، شهرداری تهران پیشگام شده و در آبان ماه ۱۳۷۲ با افتتاح فروشگاه شهروند در میدان آرژانتین (فروشگاه بیهقی) این جریان را آغاز نمود. پس از آن، اتحادیه مرکزی تعاونی مصرف کارگران ایران در اسفند ۱۳۷۳ اولین فروشگاه رفاه را در چهار دانگه اسلام شهر راه اندازی کرد. احداث فروشگاه های پروما در سال ۱۳۷۹ در مشهد، اولین سرمایه گذاری بخش خصوصی در این حوزه بود که در سال ۱۳۸۳ به بهره برداری رسید.

در سال ۱۳۸۴ برای اولین بار یک فروشگاه فرانسوی–اماراتی در ایران مجوز تاسیس گرفت و در سال ۱۳۸۸ با نام هایپراستار در غرب تهران افتتاح شد. این فروشگاه که به مدت ۲۰ سال زمین مورد نظر خود را از شهرداری تهران اجاره کرده، نخستین مورد از سرمایه گذاری بزرگ یک شرکت خارجی در بخش خدمات ایران محسوب می شود.

واقعیت فروشگاه های زنجیره ای در جهان

فروشگاه زنجیره ای، مفهومی مدرن است که در قرن هجدهم و همزمان با دوران صنعتی شدن اروپا پدید آمد. از آنجا که در غرب، «بازار» به معنای شرقی آن وجود نداشته، شکلگیری فروشگاه زنجیره ای آن هم با سازوکاری متفاوت از مفهوم و کارکرد بازار، یکی از شاخصه های مدرنیته غربی در بخش توزیع و پخش کالا تلقی می شود.

به وجود آمدن فروشگاه های زنجیره ای موجب شد تا مفهوم رقابت – که تا پیش از آن چندان مفهومی برای فروشگاه های خرده فروشی نداشت – در این حوزه معنا پیدا کند. فروشندگان محلی در آمریکا، اروپا و دیگر کشورها شاهد این بودند که روز به روز از تعداد مشتریان آنها کم و به تعداد مشتریان فروشگاه های زنجیره ای اضافه می شود. از سوی دیگر خود فروشگاه های زنجیره ای نیز با سرمایه گذاری های کلان و بهره گیری از مدیریت و فنون بازاریابی و فروش، قصد پیشی گرفتن از یکدیگر را داشتند. این مسابقه گرچه موجب حذف بسیاری از فروشگاه های کوچک محلی و حتی فروشگاه های زنجیره ای ناکارامد گردید، اما در نهایت به سود مصرف کنندگان و خریداران تمام شد، زیرا آنها بودند که هر روز از کاهش مداوم قیمت ها و ارائه فروش های ویژه و تخفیفات فراوان بهره می بردند.

در سال ۲۰۰۷ پرفروش ترین شرکت دنیا نه یک شرکت نفتی یا خودروساز و نه یک بانک یا شرکت بیمه، بلکه شرکت فروشگاههای زنجیره ای وال مارت با فروشی بیش از ۳۷۸ میلیارد دلار (معادل یک و نیم برابر کل تولید ناخالص داخلی ایران) بود که در لیست ۵۰۰ شرکت بزرگ دنیا، رتبه اول را به خود اختصاص داده بود.

واقعیت فروشگاه های زنجیره ای در ایران

برخی از مشخصه های عمومی فروشگاه های زنجیره ای عبارتند از دسترسی به طیف های مختلف کالا برای مشتری، ارزانی قیمت به دلیل حذف واسطه ها، خدمات بهتر و امکانات گسترده تر و… . سوال اینجاست که آیا تاسیس و توسعه فروشگاه های زنجیره ای در ایران، این موارد را محقق ساخته است؟ مساله مهم این است که شکلگیری و توفیق فروشگاه های زنجیره ای به شکلی که در کشورهای پیشرفته دنیا وجود دارد، نیازمند شرایط و لوازمی است. یکی از این شرایط، داشتن اقتصاد آزاد و مبتنی بر بازار است. تاریخچه فروشگاه های زنجیره ای نشان می‌دهد فروشگاه هایی که مشابه فروشگاه های زنجیره ای در کشورهای بلوک شرق سابق یا کشورهایی با اقتصاد کنترل شده به وجود آمد، هیچگاه نتوانست به موفقیت های رقبای غربی خود دست یابد. بسیاری از این فروشگاه ها که اغلب شکل تعاونی داشتند، زیان ده بوده و صرفا با حمایت های دولت سرپا ایستاده بودند. نکته شایان توجه این است که با توجه به هزینه بسیار بالای ایجاد و اداره فروشگاه های زنجیره‌ ای، در صورتی که امکان و انگیزه رقابت وجود نداشته باشد، عوارض ناکارآمدی در این مجموعه ها به سرعت بروز می یابد و به ورشکستگی آنها منجر می شود.

یکی دیگر از لوازم راه اندازی فروشگاه های زنجیره ای، سرمایه گذاری کلان است که ضعف های نظام بانکی کشور و بی ثباتی اقتصادی، راه را برای سرمایه گذاران در این حوزه، دشوار می نماید.

نکته دیگر این که مهم ترین مزیت فروشگاه های زنجیره ای، قیمت ارزان است. استراتژی هزینه پایین (Low Cost) استراتژی عموم فروشگاه های زنجیره ای است و موفقیت در اجرای این استراتژی، نیازمند وجود نظام اقتصادی سالم و بهره گیری از مدیریت روز دنیا در این زمینه است. در کشور ما این خطر وجود دارد که در صورت ایجاد فروشگاه های زنجیره ای و اداره آنها به شیوه سنتی، نه تنها مزیتی برای مصرف کنندگان ایجاد نگردد، بلکه با افزایش غیر قابل کنترل هزینه چنین شرکت های بزرگی، این شرکت ها به آستانه ورشکستگی برسند.

در مجموع با وجود توسعه نسبتا زیاد فروشگاه های زنجیره ای در بازار خرده فروشی ایران، این فروشگاه ها هنوز تا رسیدن به جایگاهی که منبع اصلی خرده فروشی محصولات مصرفی در کشور به شمار رود، راه زیادی در پیش دارند. با وجود این که تعداد فروشگاه های زنجیره ای در کشور هر روز در حال افزایش است، اما این فروشگاه ها هنوز اغلب در شهرهای بزرگ وجود داشته و نتوانسته اند به شهرهای کوچک و متوسط راه پیدا کنند. ضمن این که در شهرهای بزرگ نیز فروشگاه های زنجیره ای بیشتر به سبب جذابیت های فرعی و حاشیه ای آن است که تا حدودی موفق به جذب مشتری شده اند.

در مجموع، ایجاد فروشگاه های زنجیره ای با استانداردهای روز دنیا در کشور می تواند نتایج مثبتی برای چابک سازی نظام توزیع و بهره ور نمودن آن به همراه داشته باشد، اما این نگرانی نیز وجود دارد که عدم توجه به استانداردها و الزامات این کار، موجب شکل گیری مدل های ناموفق این فروشگاه ها در کشور گردد.

http://chideman.blogsky.com